Activiteit 7 – (Starten met) uitvoeren

Bij de uitvoering van het onderwijs heeft de begeleider van de learning community een belangrijke rol om het leren zo optimaal mogelijk te ondersteunen. Het vraagt aandacht voor verschillende aspecten of activiteiten: Creëren van een veilige leeromgeving; Zorgen voor gelijkwaardigheid; Leeractiviteiten inzetten gericht op samenwerken en samenleren; Lerenden ondersteunen in het proces van zelfsturing; Met elkaar reflecteren; Scaffolden van het leerproces; stimuleren van een lerende houding van ieder individu. Deze aspecten en activiteiten vinden vaak in samenhang of tenminste in snelle afwisseling plaats. Hieronder zijn ze echter afzonderlijk uitgewerkt.

Een van de belangrijkste voorwaarden om tot leren te kunnen komen is dat een lerende zich veilig voelt. Wanneer je met anderen in een groep samenwerkt en samen leert, is het creëren van die veilige omgeving een gezamenlijke verantwoordelijkheid. De begeleider van de learning community heeft hierin een essentiële, faciliterende en voorbeeldrol.

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

je samen met de lerenden een veilige leeromgeving creëert

  1. waarbij je start met ‘bonding en bridging’ en met elkaar bepaalt welke waarden en normen de groep belangrijk vindt om goed met en van elkaar te kunnen leren (aandacht voor aanwezigheid, aanspreekvormen, etc)
  2. waarbij je gedurende de doorlooptijd doorlopend scherp bent op de samenwerking, tegen de afgesproken waarden en normen, en hier samen met de groep op reflecteert
  3. waarbij je een sfeer creëert waarin ruimte is voor positief waarderen, het tonen van kwetsbaarheid en het kunnen maken van fouten
  • omdat veiligheid in de groep essentieel is om persoonlijke aspecten van het leerproces (en dus ook persoonlijke leervragen) te bespreken (Mittendorff et al., 2023b; Velthuis & Van Otten, 2020). [1]
  • omdat samen reflecteren op hoe dat voor iedereen is (het samen leren) ook weer bijdraagt aan betere samenwerking en een gevoel van gezamenlijkheid. [2]
  • omdat om te leren samenwerken ieders aanwezigheid voorwaardelijk is en afwezigheid van medelerenden(studenten) demotiverend werkt. [1]
  • omdat dit gesprek bijdraagt aan ‘initiatie in de professie’ en modelleert: studenten gedragen zich naar de lat die hen wordt opgelegd. [1-2]

Om te kunnen werken aan grote vraagstukken waar nog geen antwoord op te vinden is, is het belangrijk dat deelnemers aan de learning community een lerende houding aannemen. De begeleider kan hierin een voorbeeldfunctie aannemen en ook bewust en gericht deelnemers uitnodigen een lerende houding aan te nemen. Een lerende houding van iedere deelnemer creëert niet alleen mogelijkheden voor de ontwikkeling van nieuwe perspectieven voor het vraagstuk, maar helpt de lerenden ook de vaardigheden te ontwikkelen die nodig zijn in het latere beroep zoals het zelf richting geven aan ontwikkeling oftewel, zelfsturend te zijn.

Om tot goede samenwerking en samen leren te kunnen komen is het belangrijk dat ieder individu kan deelnemen aan de groep op basis van gelijkwaardigheid. De begeleider van de groep kan er voor zorgen dat ieders unieke ervaring en expertise zo optimaal mogelijk wordt benut. Vooral voor studenten is het belangrijk een inhoudelijke match te ervaren tussen hun achtergrond en de expertise die voor het vraagstuk nodig is, en dat ze geholpen worden die te expliciteren en doorzien.

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

je zorgt voor gelijkwaardigheid tussen de afzonderlijke lerenden

  1. waarbij je iedereen uitnodigt om zich als lerende op te stellen (halen) en
  2. waarbij je met de lerenden verkent welke bijdrage zij vanuit hun inhoudelijke achtergrond/discipline en motivatie kunnen bijdragen aan het vraagstuk (brengen)
  3. waarbij je er steeds voor zorgt dat er respectvol met elkaar wordt omgegaan
  4. waarbij je steeds poogt machts- of afhankelijkheidsrelaties te elimineren, zodat ieder individu zich uitgenodigd voelt en de ruimte voelt om bij te dragen aan het vraagstuk
  5. waarbij je als begeleider zelf geïnteresseerd en inhoudelijk betrokken bent bij het vraagstuk. Je treedt op als rolmodel door jezelf ook als lerende op te stellen, een nieuwsgierige houding te tonen en regelmatig feedback aan de lerenden te vragen, bijvoorbeeld op de coachende vaardigheden
  • omdat je vanuit gelijkwaardigheid tot verbinding kunt komen, ontwikkeling kunt stimuleren en expertise kunt ontwikkelen. [1]
  • omdat studenten de toegevoegde waarde van hun leerproces ervaren wanneer ook andere stakeholders mee-leren. [1]
  • omdat studenten daardoor minder meeliftgedrag laten zien. [1]
  • omdat het bijdraagt aan de ontwikkeling van het professionele bewustzijn, wanneer lerenden hun eigen disciplinaire kennis verwoorden voor anderen (Visscher-Voerman, 2018). [2]
  • omdat duidelijk wordt of alle kennisdomeinen in voldoende mate aanwezig zijn om aan het vraagstuk te werken, of dat er nog anderen betrokken dienen te worden. [2]
  • omdat machts- of afhankelijkheidsrelaties gelijkwaardigheid in de weg staan (Verdegaal et al, 2023). [3-4]

Bij grote en urgente vraagstukken is het belangrijk dat lerenden goed samenwerken zodat er optimaal gebruik kan worden gemaakt van ieders expertise. Samenwerking is belangrijk omdat er meerdere invalshoeken en perspectieven nodig zijn om de vraagstukken aan te pakken. Samen leren is belangrijk omdat oplossingen vooraf niet bekend zijn. Door kennis en inzichten te bundelen, samen dingen uit te proberen en te experimenteren ontstaat gezamenlijke kennisontwikkeling die leidt tot steeds meer grip op het vraagstuk en op de oplossingsrichting.

Samen werken is niet per se samenwerken. Het feit dat lerenden bij elkaar in een team zitten wil niet per se zeggen dat er daadwerkelijk samengewerkt en samengeleerd wordt. Naarmate de variatie tussen lerenden groter is, bijvoorbeeld bij interdisciplinaire vraagstukken, is dat ook lastiger, omdat je elkaars taal, werkwijzen, en gewoonten moet leren kennen. Met name voor studenten die nog weinig ervaring hebben met (interdisciplinair) samenwerken is het belangrijk om hier gericht leeractiviteiten op in te zetten.

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

je leeractiviteiten vormgeeft waarin het leren (interdisciplinair) samenwerken en samenleren centraal staat en ondersteund wordt

  1. waarbij je in het begin bewustwording bij de lerenden creëert over het belang van samenwerken en welke houdingen en vaardigheden dit vergt
  2. waarbij je aandacht besteedt aan het formuleren van een gezamenlijke doelstelling
  3. waarbij de deelnemers bij de start, maar ook gedurende het traject, verwachtingen over gedrag, houding en bijdrage afstemmen en uitspreken, zodat ieders bijdrage duidelijk wordt/blijft
  4. waarbij deelnemers gedurende het project gezamenlijk reflecteren op ieders inbreng, de invulling van de afgesproken rollen en de wijze en mate van samenwerken
  5. waarbij door het uitwisselen en delen van inzichten, ervaringen en opbrengsten binnen de groep het begrip van en voor elkaars inbreng en wensen wordt bevorderd
  6. waarbij deelnemers gedurende het proces regelmatig reflecteren op de wijze van samenwerken en de mate waarin dit al dan niet interdisciplinair wordt vormgegeven 
  • omdat voor samenwerking een gezamenlijke doelstelling nodig is [2] en vaardigheden als perspectiefwisseling / boundary crossing (Visscher-Voerman, 2018). Bewustwording hiervan is de eerste stap voor daadwerkelijke uitvoering. [1]
  • omdat, wanneer lerenden een bijdrage leveren aan de projectdoelstelling en de samenstelling van de groep, zij daarmee kritisch leren kijken naar de waarde en grenzen van hun eigen discipline en de relevantie van andere disciplines in relatie tot het vraagstuk (Van Harmelen et al., 2021). [2,3]
  • omdat lerenden, wanneer zij weten welk gedrag er van hen verwacht wordt, zich daarnaar gaan gedragen. [4,5]
  • omdat afwezigheid van andere studenten demotiverend werkt. [3,4]
  • omdat er dan wordt gewerkt aan de critical awareness van lerenden (Newell, 2007; Van Harmelen et al., 2021). [6]
Zelfsturing is een vaardigheid voor lerenden die door werkgevers als essentieel wordt beschouwd. Bij de meesten gaat zelfsturing niet vanzelf; het is een vaardigheid die aangeleerd moet worden. Door hier vanaf het begin aandacht voor te hebben en lerenden (studenten) hierbij te begeleiden, leren zij stapje voor stapje hoe zij zelf regie kunnen nemen over hun leerproces.

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

je lerenden vanaf dag één ondersteunt in het proces van zelfsturing in leren en het beoordelen van hun leeruitkomsten

  1. waarbij je studenten leert wat zelfsturend leren is en welke stappen daarbij van belang zijn (bijvoorbeeld door hen methodische stappen of modellen aan te leren)
  2. waarbij je onderzoekt waar lerenden in hun ontwikkeling staan, zodat je kunt aansluiten op hun zone van naaste ontwikkeling en hen vanuit daar kunt meenemen (in het begin meer ondersteuning en gaandeweg meer loslaten)
  3. waarbij je lerenden leert hun eigen ontwikkeling te monitoren  
  4. waarbij je lerenden duidelijkheid, transparantie en structuur biedt voor wat betreft toetsing en onderwijsinhoud, consistent met de onderwijsvisie/het onderwijsconcept
  • omdat zelfsturend leren ook echt aangeleerd moet worden (Bolks & Van der Klink, 2011; Vrieling, 2014).  [1]
  • omdat een proces van “scaffolding” cruciaal is om daarmee goed aan te sluiten op het niveau waar lerenden staan (Van de Pol et al., 2010; Hmelo-Silver et al., 2007) [2]. Door te “modellen” krijgen studenten een beeld hoe ze regie zouden kunnen nemen over hun leerproces (Bhandari et al., 2020). [4]
  • omdat de monitoring van de eigen ontwikkeling en het eigen leerproces een belangrijk onderdeel is van zelfsturende vaardigheden (Luken, 2008; Zimmerman, 2000). [3]
  • omdat deze duidelijkheid studenten helpt een duidelijk beeld te krijgen van wat er verwacht wordt en wat de beoogde prestaties inhouden en de ruimte afbakent waarbinnen ze regie kunnen nemen [4]
  • omdat volledig ontdekkend leren dient voorkomen te worden omdat de vorm van samenwerken daarvoor te nieuw/complex is. Directieve gedragingen worden nog als wenselijk ervaren zolang studenten en docenten nog te weinig ervaring hebben met interdisciplinair werken. Bij veel onduidelijkheid zijn directieve gedragingen van de begeleider meer geëigend dan bij duidelijkheid (Mayer, 2004; Hmelo-Silver, 2006; Hmelo-Silver et al, 2007; Visscher-Voerman, 2018; Assen, 2018; Visscher-Voerman & Van Harmelen, 2019). [1, 2]

Reflecteren is een van de kernvaardigheden om tot leren te komen. Individuen kunnen reflecteren op hun ontwikkeling als persoon, als professional of op de ontwikkeling van het vakgebied. In een learning community dragen de deelnemers een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het leren met en van elkaar. Dit betekent ook gezamenlijk reflecteren: iemand helpen tot inzicht te komen door goede vragen te stellen; gezamenlijk te reflecteren op individuele of op groepsuitkomsten.

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

lerenden elkaar bevragen op persoonlijke ervaringen, individuele leervragen en daar met elkaar op reflecteren

  1. waarbij verschillende stappen die centraal staan bij zelfsturing en reflectie in de groep worden besproken
  2. waarbij de leden van de groep leren wat goede vragen zijn die aanzetten tot reflectie
  3. waarbij de leden van de groep elkaar feedback geven op product, proces en persoon
  4. waarbij je dit bij voorkeur doet in de eigen learning community waarmee je aan het vraagstuk werkt, omdat deze leden elkaar van dichtbij meemaken en mede-verantwoordelijk zijn voor het leren van de andere individuen
  • omdat door het uitwisselen van persoonlijke aspecten lerenden worden aangezet tot meer initiatief nemen en ze zich daardoor meer betrokken voelen (Mittendorff et al., 2023b; Velthuis & Van Otten, 2020). [1, 3, 4]
  • omdat het stellen van goede reflectievragen een basisvoorwaarde is reflecteren en lerenden deze vaardigheid al doende ontwikkelen (Visscher-Voerman, 2018). [2]
  • omdat door in een groep uit te wisselen de motivatie vergroot wordt  (Mittendorff et al., 2023b; Velthuis & van Otten, 2020). [1, 3, 4]

Het samenwerken aan het vraagstuk biedt een rijke context voor leren. Het is voor lerenden belangrijk dat ze zelf de regie (leren) pakken voor het aanpakken van het vraagstuk. Uiteraard hebben ze daarbij ondersteuning nodig. Vanuit de kennis van de inhoud van het vraagstuk en vanuit kennis van het proces van aanpakken van vraagstukken kun je lerenden op weg helpen door middel van informeren, hints geven, vragenstellen, korte instructies geven, voordoen, etc. Een begeleider heeft niet altijd kennis van alle inhoud, daarom is het belangrijk goed zicht te houden op waar die inhoud wél te vinden is. Bv. bij andere deelnemers binnen de learning community of daarbuiten.

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

Je binnen een ‘rijke’ leeromgeving samenwerkt vanuit inhoudelijke expertise en een goed ondersteund (gescaffold) leerproces

  1. waarbij je het leerproces voor lerenden ondersteunt door het bieden van structuur binnen het proces en een duidelijke fysieke (en digitale) leeromgeving.
  2. waarbij je de mate van ondersteuning afstemt op de behoefte van de lerende, bv. minder sturing bij een lerende die al zelfstandig is)
  • omdat een rijk ingerichte leeromgeving lerenden de mogelijkheid biedt om zelf keuzes te maken voor de aanpak van het vraagstuk. [1]
  • omdat verschillende typen scaffold kunnen worden ondergebracht in een rijk ingerichte leeromgeving (hints, voorbeelden, instructies, etc), waardoor de kans groter is dat er aan verschillende behoeften van lerenden tegemoetgekomen kan worden. Juist die contigency-benadering van de begeleiding is belangrijk (Van de Pol et al, 2010). [1]
  • omdat leren niet vanzelf gaat en professionele, pedagogisch-didactische  en assessmentpraktijken op de juiste manier moeten samenkomen om leren mogelijk te maken (Van Ooijen-Van der Linden & Griffioen, 2023). [1]
  • omdat een onevenwichtige afstemming van begeleidersgedrag op de begeleidingsbehoefte (destructive friction) een negatieve invloed kan hebben op het leren (Vermunt & Verloop, 1999). [2]
Terug naar activiteit 6
Terug naar ontwerpprincipes
Verder naar activiteit 8

Authentiek Vraagstuk

Een authentiek vraagstuk brengt verschillende partijen en disciplines bij elkaar. Deze partijen werken samen aan een vraagstuk dat plaatsvindt op de grens van onderwijs en de beroepspraktijk. Dit kunnen vraagstukken zijn die monodisciplinair worden aangevlogen, maar een interdisciplinaire benadering is bij complexe vraagstukken regelmatig van meerwaarde. De vraagstukken betreffen belangrijke maatschappelijke vragen die realistisch, betekenisvol, uitdagend, open en bekend zijn voor zowel het werkveld als het onderwijs…

Wanneer vraagstukken realistisch zijn zullen deelnemers zich hierbij meer betrokken voelen. Voor studenten in het bijzonder kan het vraagstuk als realistisch gezien worden wanneer de toegevoegde waarde voor hun (professionele) toekomst benadrukt wordt. 
Vraagstukken zijn betekenisvol als het resultaat maatschappelijke impact heeft en de deelnemers daar een relevante bijdrage aan kunnen leveren. Open houdt in dat vraagstukken niet op voorhand een vaste uitkomst hebben. Vraagstukken hebben een mate van bekendheid wanneer de deelnemers eigen expertise kunnen gebruiken voor het komen tot een oplossing. Om te zorgen dat vraagstukken uitdagend zijn voor de deelnemers waardoor zij gemotiveerd zijn om aan het vraagstuk te werken, is het van belang dat deelnemers ervaren dat er resultaat geboekt kan worden. Daarbij is het belangrijk een keuze te maken voor de mate van complexiteit van het vraagstuk, rekening houdend met de verschillende partijen. Ook is het belangrijk stil te staan bij de mate van zelfstandigheid die van de partijen gevraagd wordt. In een authentiek vraagstuk bepalen lerenden gezamenlijk de doelen, de kaders en de aanpak. 

"Het meest waardevolle is dat studenten aan opdrachten uit de praktijk werken, dat ze proeven 'Dit is wat ik later zou kunnen', dat we daar heel open in zijn. (...) Daardoor gaan ze harder lopen, stoppen ze er meer tijd in en gaan ze beter leren"

Anonieme docent

Richtinggevende vragen voor visievorming:

  • Hoe zie je een authentiek vraagstuk voor je?
  • Wat vind jij de meerwaarde van het gezamenlijk werken aan een authentiek vraagstuk?
  • Hoe zorg je er voor dat een vraagstuk voor alle deelnemers betekenisvol is?
  • Vanuit welke bron(nen) zou het vraagstuk volgens jou kunnen komen? (bijv. uit de maatschappij, vanuit een bedrijf, vanuit de opleiding..)
  • Wie zou volgens jou de kaders moeten markeren waarbinnen gewerkt gaat worden? Wie bakent het vraagstuk af?
  • In hoeverre staan volgens jou de leeruitkomsten vooraf vast bij het werken aan een vraagstuk uit de praktijk?
  • Hoe denk je dat vraagstukken realistisch en open geformuleerd kunnen worden?
  • Hoe zou je rekening kunnen houden met verschillende deelnemers voor wat betreft de mate van complexiteit en zelfstandigheid die verwacht wordt? Wordt hierin gedifferentieerd?
  • In hoeverre wil je dat het vraagstuk input vraagt vanuit meerdere disciplines?
  • In hoeverre wil je dat het vraagstuk mogelijkheden biedt voor deelnemers van verschillende niveaus van expertise om samen te werken? 
  • In hoeverre wil je dat het vraagstuk mogelijkheden biedt voor studenten om vanuit verschillende opleidingsniveaus (MBO-HBO-WO) samen te werken?