Activiteit 3 – Ontwerpen van een doorgaande leerlijn

Binnen een leven lang ontwikkelen wordt van lerenden verwacht dat ze zich, mede op basis van zelfsturende en zelfregulerende vaardigheden, zelfstandig verder ontwikkelen op verschillende gebieden. Het kunnen formuleren van eigen doelstellingen en daarnaartoe kunnen werken zijn hierbij belangrijk. Om specifiek studenten te ondersteunen in dit leerproces is het van belang een doorgaande leerlijn rondom vraagstukken te ontwerpen, waarbij je studenten er stapsgewijs op kunt voorbereiden om zelfsturend èn zelfregulerend te worden.

N.B. Het ontwerpen van een doorgaande lijn is een belangrijke stap waarbij veel keuzes gemaakt worden, die voortvloeien uit de visie. Daarbij is het goed om ook af en toe terug te redeneren: bieden de inzichten die tijdens deze activiteit worden opgedaan ook aanleiding om te visie aan te scherpen?

In de formulering van onderstaande ontwerpprincipes ligt het initiatief voor het ontwerpen bij/ de nadruk op het onderwijs; maar het initiatief zou evengoed vanuit het werkveld kunnen komen.

Voordat je aan de slag gaat met het uitwerken van de doorgaande leerlijn, is het van belang om een thema vast te stellen. Dit thema helpt je bij het bepalen van de opbouw van je leerlijn, evenals bij het uitwerken van een specifieke leeromgeving.

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

je een doorgaande leerlijn vormgeeft vanuit een maatschappelijk urgent of actueel (regionaal) thema

  1. waarbij je bij de keuze van het overkoepelende thema in het ontwerpteam vanuit de visie het meest geschikte thema selecteert  
  2. waarbij je bij de selectie van het thema uitgaat van de toegevoegde waarde voor korte en lange termijn, zowel in termen van de lerenden als voor maatschappelijke impact
  3. waarbij je een thema selecteert dat ook vanuit interdisciplinair en niveau-overstijgend (mbo, hbo, wo) perspectief aanknopingspunten heeft voor een doorgaande leerlijn
  • omdat het thema van de doorgaande leerlijn mede bepaalt welke specifieke expertise er nodig is bij het vormgeven van individuele leeromgevingen. [1]
  • omdat maatschappelijk urgente thema’s mogelijkheden bieden voor individuele ontwikkelvragen en -mogelijkheden. [2]
  • omdat maatschappelijk urgente thema’s aanknopingspunten bieden om vanuit diverse perspectieven te kijken naar vraagstukken. [3] 

Bij het vormgeven van een doorgaande leerlijn bepaal je welke complexiteit van het vraagstuk past bij de voorkennis en beoogde leeropbrengsten van studenten op een bepaald moment in hun ontwikkeling. Vragen die je hierbij stelt zijn (o.a.) in hoeverre verschillen vraagstukken van elkaar? In hoeverre is er een opbouw in taakcomplexiteit, (inter)disciplinariteit en tijd? Hoe kun je er voor zorgen dat afzonderlijke vraagstukken voor alle deelnemers waardevol zullen zijn?

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

je een doorgaande leerlijn ontwerpt waarbinnen, in samenhang, wordt gekeken naar de kenmerken van vraagstukken, de verwachte voorkennis en verwachte zelfsturendheid van lerenden, de ondersteuning voor het leerproces en de wijze waarop de uitkomsten van het leren inzichtelijk worden gemaakt

  1. waarbij je de opbouw over de complexiteit van het vraagstuk laat toenemen, bijvoorbeeld door eerst een afgebakend vraagstuk aan te bieden en door vervolgens deze afbakening steeds meer los te laten
  2. waarbij er steeds meer ruimte wordt geboden om zelfsturend te werken aan het vraagstuk, en de verantwoordelijkheid voor de taak steeds meer aan de lerende wordt overgedragen
  3. waarbij de ondersteuning van het leerproces qua voorstructurering afneemt
  4. waarbij er steeds meer ruimte komt voor lerenden om de eigen wijze van toetsing te bepalen
  5. waarbij je binnen de doorgaande leerlijn aangeeft waar lerenden met verschillende expertises en (opleidings)niveau samenwerken
  • omdat door het opbouwen van de zelfstandigheid en taakcomplexiteit mogelijkheden worden geboden om lerenden te ondersteunen in het zelfsturend en zelfregulerend werken aan een vraagstuk (Bulthuis, 2011; Van Harsel & Jansen, 2023; Van de Pol et al, 2010). [1-4]
  • omdat voor een bepaald type vraagstukken er ruimte of noodzaak is om het van verschillende perspectieven te benaderen, waardoor lerenden voorbereid worden op de (toekomstige) beroepspraktijk. [5]

Als onderdeel van je doorgaande leerlijn kijk je verder dan de inhoud van de vraagstukken. In de opbouw van vraagstukken is ook het type vraagstukken van belang. Met het type vraagstukken gaat het hier om het werken vanuit een afgebakend vraagstuk en met wie je aan het vraagstuk werkt. Beide vormen hebben invloed op de complexiteit van het vraagstuk waaraan je werkt.

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

je binnen de doorgaande leerlijn studenten aan steeds complexere vraagstukken laat werken

  1. waarbij je het type vraagstukken steeds complexer laat worden door te starten vanuit afgebakende vraagstukken en te werken naar vraagstukken die door studenten zelf vormgegeven worden
  2. waarbij je eerst werkt aan vraagstukken met lerenden met dezelfde achtergrond (bijv. studenten uit één opleiding) en daarna opbouwt naar interdisciplinaire samenwerking
  3. waarbij je ook kaders vaststelt over de doorlooptijd van de vraagstukken en deze doorlooptijd laat toenemen, waardoor er ook aan steeds omvangrijke(re) vraagstukken gewerkt kan worden
  • omdat het voor beginnende professionals belangrijk is in een veilige omgeving te leren hoe je kunt samenwerken binnen de context van een authentiek vraagstuk. [1]
  • omdat je met een doorgaande leerlijn mogelijkheden creëert voor de opbouw tussen vraagstukken over de jaren heen (spiral curriculum (Bruner, 1960)). [1]
  • omdat je bij interdisciplinaire vraagstukken verschillende perspectieven kunt belichten tijdens het werken aan het vraagstuk. [2]
  • zodat de beoogde invulling van de rol duidelijk is voor alle ontwerpers. [1]
  • zodat bepaald kan worden of er een match is tussen ondersteuner en ontwikkelaars qua aanpak, waardoor ook het enthousiasme en de eigenheid van de ondersteuner behouden kan blijven. [2]
  • omdat je hiermee duidelijkheid creëert voor lerenden om (steeds grotere) persoonlijke ontwikkelvragen te formuleren en te bepalen hoeveel ruimte er is om die te behalen. [2-3]

Authentieke vraagstukken bieden mogelijkheden om de zelfsturende en zelfregulerende vaardigheden van lerenden te ontwikkelen. Om dit goed te bevorderen is ondersteuning tijdens het leerproces van belang.

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

je binnen de doorgaande leerlijn in toenemende mate ruimte creëert waarbinnen studenten zelfsturend en zelfregulerend zijn

  1. waarbij je in het eerste jaar lerenden meer richting geeft in de wijze waarop gewerkt wordt aan vraagstukken en deze sturing steeds verder laat afnemen
  2. waarbij je de ondersteuning van het leerproces in hoofdlijnen beschrijft (wat verwacht je van de mate van ondersteuning en op welke manier bied je deze ondersteuning aan?)
  3. waarbij je in de leerlijn beschrijft waarop studenten zelfregie kunnen pakken en hoe je hen gaat ondersteunen bij het leren van hoe je deze ruimte kan pakken
  4. waarbij je in de leerlijn reflectie-activiteiten benoemt die relevant zijn voor het zelfregulerend en zelfsturend leren
  • omdat door het bieden van op-maat-ondersteuning, de ondersteuning aansluit op de zone van naaste ontwikkeling (Vygotsky, 1986). [1-[2]
  • omdat lerenden hierbij stapsgewijs leren om zelf keuzes te kunnen maken ten aanzien van het leerproces (Sins, 2022). [3-4]
  • omdat expliciete instructie van belang is om zelfsturend leren te ontwikkelen (Sins, 2022). [2]
  • omdat reflectie bijdraagt aan het inzichtelijk maken van de eigen patronen en routines waarop vervolgafspraken en -acties geformuleerd kunnen worden (Schön, 1983). [3]

Het ondersteunen van het leerproces is een belangrijk onderdeel binnen de doorgaande leerlijn. Welke begeleiding bied je aan op welk moment in het leerproces en welke rol heb je als begeleider tijdens het ondersteunen. Binnen de leerlijn werk je dit op hoofdlijnen uit, waarna je dit bij de verdere uitwerking van de authentieke leeromgeving (de volgende activiteit) verder concretiseert.

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

er in de begeleiding aandacht is voor zowel de persoonlijke als professionele ontwikkeling van individuele lerenden en dat je hiervoor bij het ontwerp van de doorgaande leerlijn beschrijft wat het beoogde begeleidingsgedrag is

  1. waarbij je beschrijft wat je van begeleiders verwacht als het gaat om het bieden van meer autonomie bij de lerende. Hierbij is eerst aandacht voor het bewaken van doelen en monitoren van het proces vanuit de begeleider en daarna door de lerende
  2. waarbij je in de opbouw van de begeleidingslijn vanuit het opleidingsperspectief toewerkt naar een breder perspectief, gericht op de professie (van ‘wie ben ik als student’ via ‘wie ben ik als teamspeler’ naar ‘welk type professional wil ik zijn’)
  • omdat lerenden stapsgewijs moeten leren om zelf hun leerproces te sturen en te monitoren (Sins, 2022). [1]
  • omdat het van belang is om stapsgewijs een meer complexe context in te brengen, als het gaat om persoonlijke en professionele ontwikkeling van studenten (Mittendorff et al., 2023b). [2]

Het inzichtelijk maken van het leerproces is de uitkomst van de authentieke leeromgevingen. Binnen een leerlijn werk je toe naar de einddoelen. Afhankelijk van de plek in de doorgaande leerlijn kan de wijze waarop het leren inzichtelijk wordt gemaakt bepaald zijn door de opleiding of door de lerende. Een belangrijke voorwaarde binnen authentieke leeromgevingen is ook dat er gewerkt wordt vanuit feedback, feed-up and feedforward. Dit veronderstelt zowel feedback literacy van de lerenden als van de begeleiders.

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

je de ontwikkeling van feedback literacy van lerenden ondersteunt en in het ontwerp steeds meer ruimte laat voor lerenden om eigen vormen van toetsing aan te dragen

  1. waarbij je in het begin van de doorgaande leerlijn toetsvormen en (toets)doelen voorschrijft, evenals de wijze waarop lerenden feedback gaan ophalen
  2. waarbij je aan het einde van de doorgaande leerlijn lerenden zelf laat bepalen op welke wijze ze de (toets)doelen willen aantonen, evenals de wijze waarop en mate waarin ze feedback ophalen
  3. waarbij je leeractiviteiten ontwerpt die lerenden ondersteunen om hun feedback literacy te ontwikkelen, zoals gezamenlijk reflecteren op de ontvangen (en gegeven) feedback en wat dit met de feedbackontvanger doet
  • omdat ‘feedback literacy’ (in staat zijn om feedback te ontvangen en goede feedback te geven) een katalysator is voor het leerproces (Carless & Boud, 2018).
  • omdat lerenden op deze manier stapsgewijs leren om eigen bewijslast aan te dragen voor het inzichtelijk maken van het leerproces (Schuwirth & Van der Vleuten, 2011). [1]
  • omdat lerenden op deze manier leren om te gaan met vormen van flexibel toetsen en daarmee ook leren om zelfregie te nemen op het leer- en toetsproces. [2]
  • omdat lerenden door te reflecteren op de ontvangen feedback leren om te gaan met feedback en leren hoe ze goede feedback, -up en -forward kunnen geven. [3]

Voorafgaand aan de uitvoering is het van belang dat de randvoorwaarden op orde zijn. Maar wat zijn de randvoorwaarden waar rekening mee moet worden gehouden en welke uitgangspunten dienen op orde te zijn voordat met de uitvoering gestart kan worden?

Als je wilt dat studenten zich ontwikkelen tot zelfbewuste professionals met zelfsturende vaardigheden binnen authentieke leeromgevingen, dan is het belangrijk dat …

je de randvoorwaarden bepaalt, waarbinnen het onderwijs uitgevoerd kan gaan worden, passend bij de context van de instelling/organisatie, zodat deze tijdig gerealiseerd kunnen worden.

  1. waarbij je de benodigde kenmerken van de ruimtes bepaalt, zodat deze optimaal ondersteunend kunnen zijn aan projectwerk
  2. waarbij je bepaalt op welke wijze wordt getoetst en hoe resultaten zullen worden opgeslagen en welke consequenties daar eventueel uit voortvloeien voor ondersteunende systemen
  3. waarbij je vaststelt welke rollen nodig zijn om het onderwijs op een goede manier uit te voeren, zodat je betrokkenen hier tijdig op kunt voorbereiden (professionalisering), mocht dat nodig zijn
  • omdat de ruimte waar het onderwijs wordt uitgevoerd invloed heeft op de daadwerkelijke uitvoering. [1]
  • omdat de ruimte bepaalt in welke mate de leeromgeving als authentiek wordt ervaren. [1]
  • omdat de wijze van toetsing en bijbehorende ondersteunende (digitale) opslag voor uitvoering ingericht dient te zijn om te voorkomen dat dit de uitvoering belemmert. [2]
  • omdat het gezamenlijk uitwerken van rollen bijdraagt aan het concretiseren van de visie en het ontwikkelen van een gemeenschappelijk beeld voor de uitvoering. [3]
Terug naar activiteit 2
Overzicht alle ontwerpactiviteiten
Verder naar activiteit 4

Authentiek Vraagstuk

Een authentiek vraagstuk brengt verschillende partijen en disciplines bij elkaar. Deze partijen werken samen aan een vraagstuk dat plaatsvindt op de grens van onderwijs en de beroepspraktijk. Dit kunnen vraagstukken zijn die monodisciplinair worden aangevlogen, maar een interdisciplinaire benadering is bij complexe vraagstukken regelmatig van meerwaarde. De vraagstukken betreffen belangrijke maatschappelijke vragen die realistisch, betekenisvol, uitdagend, open en bekend zijn voor zowel het werkveld als het onderwijs…

Wanneer vraagstukken realistisch zijn zullen deelnemers zich hierbij meer betrokken voelen. Voor studenten in het bijzonder kan het vraagstuk als realistisch gezien worden wanneer de toegevoegde waarde voor hun (professionele) toekomst benadrukt wordt. 
Vraagstukken zijn betekenisvol als het resultaat maatschappelijke impact heeft en de deelnemers daar een relevante bijdrage aan kunnen leveren. Open houdt in dat vraagstukken niet op voorhand een vaste uitkomst hebben. Vraagstukken hebben een mate van bekendheid wanneer de deelnemers eigen expertise kunnen gebruiken voor het komen tot een oplossing. Om te zorgen dat vraagstukken uitdagend zijn voor de deelnemers waardoor zij gemotiveerd zijn om aan het vraagstuk te werken, is het van belang dat deelnemers ervaren dat er resultaat geboekt kan worden. Daarbij is het belangrijk een keuze te maken voor de mate van complexiteit van het vraagstuk, rekening houdend met de verschillende partijen. Ook is het belangrijk stil te staan bij de mate van zelfstandigheid die van de partijen gevraagd wordt. In een authentiek vraagstuk bepalen lerenden gezamenlijk de doelen, de kaders en de aanpak. 

"Het meest waardevolle is dat studenten aan opdrachten uit de praktijk werken, dat ze proeven 'Dit is wat ik later zou kunnen', dat we daar heel open in zijn. (...) Daardoor gaan ze harder lopen, stoppen ze er meer tijd in en gaan ze beter leren"

Anonieme docent

Richtinggevende vragen voor visievorming:

  • Hoe zie je een authentiek vraagstuk voor je?
  • Wat vind jij de meerwaarde van het gezamenlijk werken aan een authentiek vraagstuk?
  • Hoe zorg je er voor dat een vraagstuk voor alle deelnemers betekenisvol is?
  • Vanuit welke bron(nen) zou het vraagstuk volgens jou kunnen komen? (bijv. uit de maatschappij, vanuit een bedrijf, vanuit de opleiding..)
  • Wie zou volgens jou de kaders moeten markeren waarbinnen gewerkt gaat worden? Wie bakent het vraagstuk af?
  • In hoeverre staan volgens jou de leeruitkomsten vooraf vast bij het werken aan een vraagstuk uit de praktijk?
  • Hoe denk je dat vraagstukken realistisch en open geformuleerd kunnen worden?
  • Hoe zou je rekening kunnen houden met verschillende deelnemers voor wat betreft de mate van complexiteit en zelfstandigheid die verwacht wordt? Wordt hierin gedifferentieerd?
  • In hoeverre wil je dat het vraagstuk input vraagt vanuit meerdere disciplines?
  • In hoeverre wil je dat het vraagstuk mogelijkheden biedt voor deelnemers van verschillende niveaus van expertise om samen te werken? 
  • In hoeverre wil je dat het vraagstuk mogelijkheden biedt voor studenten om vanuit verschillende opleidingsniveaus (MBO-HBO-WO) samen te werken?